In de blik van de ander
Nu wordt het echt spannend: aandachtig aanwezig zijn in ons contact met andere mensen.
Als je met Lilla meegaat op haar stiltewandelingen zal ze instructies geven om aandachtig aanwezig te zijn in de natuur. Zet je zintuigen aan: hoor, zie, voel, ruik en proef als dat kan. God is immers overal en in alles; laat wat om je heen is bij je binnen komen. Tot hier toe is het nog wel te doen, dat beoefenen van aandachtige aanwezigheid. Alhoewel, als ik het aantal keren in ogenschouw neem dat mijn aandacht afdwaalt, blijkt wel hoe vreselijk moeilijk het voor mij is.
Een paar maanden geleden las ik een citaat van Merton dat mij niet loslaat. Sindsdien hebben deze oefeningen voor mij aan betekenis gewonnen. Merton zegt:
“In alle dingen is een onuitputtelijke tederheid en zuiverheid, een stilte die een bron is voor handelen en vreugde. Zij borrelt op uit een woordeloze vriendelijkheid en stroomt naar mij toe vanuit onzichtbare wortels van alles wat geschapen is. Ze verwelkomt mij liefdevol en groet mij met een onbeschrijflijke bescheidenheid.”
Dat is natuurlijk niet veel anders dan: God is overal en in alles. Maar het zegt mij zoveel meer. Hier lag voor mij een belangrijke uitdaging. Ik wilde immers wel een lieve oude mevrouw worden. Het duurde een aantal weken voordat ik begreep dat het niet zo is dat ikzélf tederder, vriendelijker of zuiverder hoef te worden dan dat ik ben, maar dat ik zou uitkijken naar de tederheid en zuiverheid in het andere en, meer nog -en dáár wordt het spannend- in dé ander. De bedoeling is mij te richten op de tederheid in mijn medemensen. En dat ook nog in al hun hoedanigheden. In principe dan; als een streven dus. Misschien kun je soms het beste even een ommetje maken en misschien kan het in een voorkomend geval zelfs beter zijn om voorlopig of helemaal niet meer terug te komen. Als een streven dus.
Neem een voorbeeld aan Mozes toen God, na die toestand met dat gouden kalf, zo woedend was dat Hij vond dat Mozes Hem maar met rust moesten laten met Zijn alles verterende woede. Anders liep het niet goed af. Maar Mozes bleef en hij bleef zoeken naar ‘de zachtheid van het Aanschijn van God’ (Ex.32,11). Hoe ontroerend! Kijk naar Jezus die, tegen de heersende normen in, niet ophoudt te zoeken naar de zachtheid in tollenaars, farizeeën, Schriftgeleerden en alle andere zondaars. Over dit zoeken preekte Tineke Renkema vorig jaar september. Dat vertelde ze me toen ik dit onderwerp ter sprake bracht. Zij zei daarover:
“… het gaat erom onze liefde zo te laten groeien dat de grond waarop wij staan stevig genoeg is om ons met het verlorene in te laten en het daarom niet meer nodig hebben om ons af te keren”.
Ik verstond mijn les in dit alles. De les van: al doende leert men. De kunst van liefhebben ontstaat ín en dóór het liefhebben. Het werd de hoogste tijd dat ik begon met die zoektocht naar die woordeloze vriendelijkheid in de ander, opdat die onuitputtelijke tederheid en zuiverheid en stilte, vanuit die anderen naar míj zou toestromen. Nou, het lukte van geen kanten! Het tegendeel leek meer het geval met al die rappe automatismen en vanzelfsprekendheden die vaak samengaan met het alledaagse werk en de routineuze doelen van onze samenkomsten. Maar oké, dat begreep ik ook wel. Je moet niet meteen bij het moeilijkste beginnen. Die tederheid is overal: in de lucht, de bomen, het gras, een bloem op een vaas, een achtergelaten vest op een plaats waar die niet thuis hoort, een paard dat zijn hoofd schudt, een blaffende hond, een boze broer, het gezicht van een pasgeboren baby, de korte, knikkende groet die we met elkaar uitwisselen… in alles, ligt die onuitputtelijke tederheid en zuiverheid… Daar kon ik altijd en overal mee oefenen en dan zou ik wel met kleine beetjes verder komen, dacht ik.
Toen kreeg ik Grote Hulp. Ik werd al een tijdje (nu ik het erover heb, misschien wel net zo lang als door het citaat van Merton) aangetrokken door de icoon van Christus Pantocrator, in onze kapel. Nu niet direct het toonbeeld van vreugde en vriendelijkheid, maar stilte? Ja. En zuiverheid? Ja. Ik koos Hem voor de oefening ‘Je gezien weten door de Ene’*.
Hij is de Ander: de optelsom van alle mensen, door de eeuwen heen overal op aarde; maar Hij is ook: die ene individuele ander; de medemens die ik nu hier ontmoet. Stel je voor: Hij kijkt hier naar me, op het diepste punt van zijn lijdensweg, zoals toen Veronica zijn gezicht droogde met een doek. Stel je voor: Hij kijkt nu naar me, op een willekeurig moment tijdens zijn onderwijzingen en wat Hij zegt is speciaal voor mij bedoeld. Stel je voor: Hij ziet me niet eens, maar Hij ziet het geheel van Zijn missie waar ik slechts een hele kleine schakel in ben. Stel je niets voor en kijk toch naar Hem en zoek zijn tederheid, voor jouzelf, voor wat jij hier nu nodig hebt.
Ik kijk. Menig keer sla ik mijn ogen neer. Die neutrale blik waarin alles mag zijn zoals het is. Geen oordeel, geen voorkeur, geen afkeuring. Ik kan Hem niet behagen, niet tot wanhoop drijven. Enkel die vraag naar ‘wat is’. Soms keer ik naar binnen: ‘wat is er in mij?’ Soms blijf ik doelbewust kijken om te zien wat het me doet. Soms zoek ik een gebed of zomaar wat woorden of ik draai me van Hem af, zoek mijn weg in de kapel en kom later nog eens terug. Maar al te vaak, eigenlijk toch wel meestal, vergeet ik Hem en loop langs zonder op te zien.
Zo gaat het toch? Aandachtig aanwezig zijn in de blik van de Ene/de Ander blijkt niet veel anders te gaan dan aandachtig aanwezig zijn in de blik van die ene andere mens. Die blik waarvan Levinas al zei dat dáár de werkelijkheid in verscholen ligt. Mijn ‘spiegel’ waarin mij in waarheid verteld wordt wie ik ben… Die lieve oude mevrouw laat dus nog even op zich wachten…
Maar soms is daar opeens het moment, het kondigt zich niet aan, kan zomaar opeens ontstaan… en dan dansen we in het aanschijn van die ene Ander die in ieder ander is.
Mariek de Jong
*) Zie eerdere bijdragen van Aandachtig aanwezig deel 4 en deel 5
